Mark Vandommele in: De Wereld Morgen, 13 februari 1984:

Aarde der mensen
Kind van alle volken

Pramoedya Ananta Toer is een der belangrijkste Indonesische schrijvers. Ook politiek is hij erg belangrijk en in Aarde der mensen laat hij duidelijk horen dat hij een 'leerling is van Multatuli'.

Aarde der mensen en Kind van alle volken, zopas verschenen in de Derde Sprekerserie, vormen de eerste twee delen van een vierledige romancyclus over de koloniale samenleving rond de eeuwwisseling. Ze moeten met de twee volgende delen het meesterwerk worden van de schrijver die geboren werd in 1925 in Blora, Java.

Pramoedya Ananta Toer is vrij vroeg aktief in de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd. Tijdens de oorlog, wanneer de 'gordel van smaragd' door de Japanners is bezet, werkt hij mee met een Japans persbureau en is hij aktief in de Indonesische onafhankelijkheidsbeweging. De Nederlanders zullen het niet meteen appreciëren en ze sluiten hem op van juli 1947 tot december 1949. In de gevangenis schrijft hij zijn eerste verhalen en romans. Een ervaring die hem later nog van pas zal komen. Pramoedya Ananta Toer ontwikkelt zich tot een sociaal geëngageerd en veelzijdig schrijver. Wanneer de generaals in 1965 Soekarno verdringen en een rechts geïnspireerd regime opzetten keren ze zich ook tegen Pramoedya Ananta Toer. Hij wordt, met vele tienduizenden, gevangen gehouden op het eiland Buru, dat hij pas in 1979 zal mogen verlaten. Geen vonnis, alleen maar gearresteerd, en dit op de verdenking van 'kommunistische sympatieën'. Pramoedya verloor in 1965 meer dan zijn vrijheid. De nieuwe barbaren brandden zijn biblioteek af, zijn notities voor nieuw werk gingen verloren. Toch zal Pramoedya Ananta Toer doorzetten: aan zijn medegevangenen vertelt hij zijn 'meesterwerk'. Het wordt wordt opgenomen, doorverteld, en vanaf 1973 mag hij het ook neerschrijven. Aarde der mensen en Kind van alle volken zijn hiervan de eerste twee delen. Maar al heel snel worden deze romans verboden.

Het waarom laat zich gemakkelijk raden. Pramoedya Ananta Toer vergenoegt er zich niet mee om tegen het koloniale regime te schrijven, hij legt terzelfdertijd de zwakheden van het feodale Indonesië open, hij gaat op zoek naar de gronden van imperialisme en kolonialisme en komt uit bij het kapitalisme, hij verbergt zijn voorkeur niet voor de linkse radikalen. Bovendien, wat hij beschrijft in zijn romancyclus lijkt niet alleen te slaan op een ver verleden, de eeuwwende, maar ook op de huidige situatie in Indonesië.

De strijd van een Njai
Hoofdfiguur in Aarde der mensen en Kind van alle volken is Raden Mas Minke, de zoon van een Javaanse edelman. Hij volgt als een der eerste inlanders de H.B.S. in Soerabaja, is in de wolken over de Nederlanders en de pas aan de macht gekomen Wilhelmina (6 september 1898) en lijkt een beloftevolle loopbaan in Nederlandse koloniale dienst tegemoet te gaan. Toch loopt alles anders. Via een studentikoze uitdaging komt hij terecht in de wereld van Njai Ontosoroh en wordt verliefd op haar dochter Annelies. Een vrij eenvoudig gegeven en een eenvoudig verhaal, zo lijkt het toch. Maar stilaan wordt Minke dieper betrokken in het fundamentele probleem van het kolonialisme, de rassendiskriminatie, de onderdrukking, het eigen Javaanse feodalisme en de strijd om er aan te ontkomen. Njai is een bijzonder figuur. Njai betekent 'bijzit', ze werd destijds gekocht door een suikerfabrikant, de Nederlander Mellema, die in het vaderland vrouw en kind had achtergelaten om in de kolonie een nieuw leven te beginnen. Van Mellema, hoezeer ze hem ook verafschuwt, heeft Njai een echte opleiding gekregen en zich verder ontwikkeld tot een verstandige en bekwame zakenvrouw. Ze beheert het domein 'Buitenzorg', door de inlanders verbasterd tot 'Ontosoroh'. Minke zelf lijkt een verbastering te zijn van het scheldwoord van een leraar 'monkey' (aap). Wanneer Mellema wordt gekonfronteerd met zijn verleden (zijn zoon) vervalt hij in apatie en waanzin, hij telt niet meer mee. Maar ook de broer van Annelies, Robert, gaat de verkeerde weg op. Minke wordt de schoonzoon van Njai en leert de vrouw kennen als een bewonderenswaardige, moedige en zelfstandige vrouw. Zijn vooroordelen worden belaagd, en terzelfdertijd wordt hij meegesleurd in de strijd tegen de echte zoon van Mellema, belust op de 'erfenis' van zijn vader, het goed Buitenzorg. Ogenschijnlijk verliezen Njai en Minke. Annelies sterft. Tot zover het 'verhaal'. Maar via de strijd van dit gezin worden we gekonfronteerd met het koloniaal systeem, met het racisme, de rechteloosheid. Minke is een jong opkomend journalist, bewonderd omdat hij als Javaan in het Nederlands schrijft, - al is hij niet in staat om het in het Maleis te doen (de taal voor het binnenlands verkeer), of in het Javaans, zijn moedertaal.

Kind van alle volken
In Kind van alle volken ontdekt Minke zijn eigen Javaanse wereld en de strijd in Zuidoost-Azië tegen het kolonialisme met als voorbeelden de Filippijnen (strijd tegen Spanje), Japan (strijd om een eigen plaats) en China (de nationalistische beweging). Ook hier blijft het persoonlijk drama dat Njai en Minke beleven het hoofdtema. Maar terzelfdertijd is dit 'kleinschalige gebeuren' de perfekte spiegel van wat er in de realiteit omgaat. Ook hier onmenselijkheid, racisme, kapitalisme, hypokrisie. Het geloof in de Europese beschaving, zo lang het centrale punt in heel Minkes denken, krijgt fatale slagen. Er rest de getroffenen slechts één verweer: uiteindelijk het eens 'mogen zeggen', bevrijd van alle onrecht in rechtbank en wet, en het zo te zeggen dat ze moreel de overwinnaars zijn. Aarde der mensen en Kind van alle volken moeten de 'Javaanse Multatuli' weergeven, en Minke kiest als schrijversnaam zeer gepast 'Max Tollenaar'.

---

Wilt u meer lezen over Aarde der mensen? Lees meer