Aarde der mensen, een van de eerste Indonesische historische romans, geeft een beeld van de koloniale samenleving in het voormalig Nederlands-Indië eind negentiende, begin twintigste eeuw, als koningin Wilhelmina de troon bestijgt en de technische ontwikkelingen in het Westen in een stroomversnelling komen. Dank zij die technische voorsprong, met name op militair gebied, was het Westen zo lang in staat andere volken te overheersen.

Geen wonder dat de hoofdpersoon, een Javaanse jongen van adellijke afkomst, zich bevoorrecht voelt als hij als een van de weinigen van zijn volk de HBS in Soerabaja mag bezoeken. Hiermee krijgt hij toegang tot de westerse wetenschap en het rationeel denken. Dat hij daarmee ook van zijn Javaanse culturele achtergrond vervreemdt en zijn identiteit verliest, wordt hij zich pas geleidelijk bewust na een aantal schokkende ervaringen die hem doen inzien dat hij en zijn volk door de Nederlanders nooit als gelijken erkend zullen worden. Het dreigende verlies van eigen identiteit is tegelijkertijd een van de aanknopingspunten met het heden. Want dat is ook nu nog het probleem van het moderne Indonesië waar, mede door de grotere communicatiemogelijkheden en de toenemende modernisatie, oude waarden vervallen en een nieuwe samenleving haar vorm zoekt.

Aarde der mensen (Indonesisch: Bumi manusia, 1980), uitgegeven door De Geus in Breda, werd vertaald door Ina Slamet-Velsink en Jos Versteegen.

'Woord vooraf' bij Aarde der mensen:

Tot in de jaren zeventig is er in Nederland heel weinig werk van moderne Indonesische auteurs in vertaling verschenen. Waarschijnlijk zijn de traumatische ervaringen opgedaan tijdens de zogenaamde 'politionele acties' en de verdere politieke ontwikkelingen daar debet aan geweest. Jarenlang bleef de aandacht in Nederland voornamelijk gericht op 'tempo doeloe', op het leven in het voormalig Nederlands-Indië, terwijl men in Indonesië juist druk doende was alle sporen van het verleden zoveel mogelijk uit te wissen. Gelukkig lijkt nu, gezien de recente publikaties in beide landen, aan deze situatie een einde te zijn gekomen. Ook van de bekende schrijver Pramoedya Ananta Toer is weinig werk in Nederland gepubliceerd. De enige recente publikaties zijn de verhalenbundels Bericht uit Kebayoran (Den Haag 1978) en Verloren (Den Haag 1979).

Pramoedya Ananta Toer werd op 6 februari 1925 in Blora (Midden-Java) geboren. Zijn vader was er leraar aan de Hollandsch Indische School en later aan een Javaanse particuliere school. Hij bezoekt de lagere school in Blora en de handelsschool in Soerabaja. Tijdens de Japanse bezetting werkt hij in Batavia op een Japans persbureau. Hij neemt actief deel aan de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd en wordt door de Nederlanders van juli 1947 tot december 1949 gevangen gehouden. In gevangenschap schrijft hij een groot aantal verhalen en zijn eerste romans. Na de onafhankelijkheid volgt een zeer produktieve periode, waarin hij nauw betrokken is bij het culturele leven in Djakarta en veel reizen maakt, onder andere naar Nederland (1953), China en de Sovjetunie. Hij is werkzaam als docent, als literair medewerker van het links georiënteerde Bintang timur en als vice-voorzitter van Lekra, het Instituut voor Volkscultuur. Een aantal boeken uit die periode zijn: Perburuan (De achtervolging), 1950, dat speelt in de Japanse tijd; Keluarga Gerilja (Een guerrillafamilie), 1950, dat het lot van een Indonesische familie tijdens de revolutie beschrijft; tevens schrijft hij de verhalenbundels Tjerita dari Blora (Verhalen uit Blora), 1952, voornamelijk jeugdherinneringen, en Tjerita dari Djakarta (Verhalen uit Djakarta), 1957; Korupsi, 1954, tekent het morele verval van een ambtenaar in de staat Indonesië. Verder verschenen van zijn hand een bewerking van de Javaanse legende Tjalon Arang, een biografie van Kartini en een groot aantal vertalingen van vooral Russische schrijvers.

Hij heeft juist het materiaal verzameld voor een groot historisch werk wanneer hij, na de coup van 1965, vanwege zijn activiteiten binnen de Lekra, met duizenden lotgenoten wordt gearresteerd. Zijn bibliotheek en al zijn aantekeningen worden verbrand. Publikatie van zijn vroeger verschenen boeken wordt verboden. En zonder enig proces wordt hij veertien jaar lang, voornamelijk op het eiland Buru, gevangen gehouden.

Tijdens zijn gevangenschap vertelt hij de inhoud van dat werk in voorbereiding als een soort vervolgverhaal aan zijn medegevangenen om het in zijn geheugen vast te leggen en om hen te bemoedigen door het voorbeeld van de vrouwelijke hoofdpersoon, Njai Ontosoroh, die net als zij van alles beroofd een nieuw bestaan weet op te bouwen. In 1973 krijgt hij van de gevangenisdirectie toestemming om te schrijven. Maar het duurt nog tot 1979 voor hij, als een van de laatsten, wordt vrijgelaten. In augustus 1980 verschijnt Aarde der mensen, het eerste boek in een serie van vier waarin het ontwikkelingsproces wordt beschreven dat een volk doormaakt van afhankelijkheid naar zelfstandigheid. Binnen drie maanden beleeft het boek de vierde druk. Een ongehoord succes en voor de schrijver en het publiek een bewijs dat veertien jaar gevangenschap hem niet hadden gebroken. Waarschijnlijk was dit ongekende succes van een voormalig gevangene ook een reden voor de Indonesische autoriteiten verdere publikatie van Aarde der mensen en het inmiddels verschenen tweede deel Kind van alle volken in mei 1981 te verbieden. Als officiële reden werd opgegeven dat in beide boeken ideologieën werden verkondigd die een bedreiging waren voor de openbare orde.

Het boek, dat een van de eerste Indonesische historische romans is, geeft een uitvoerig beeld van de koloniale samenleving in het voormalig Nederlands-Indië omstreeks de eeuwwisseling, als koningin Wilhelmina de troon bestijgt en de techniek in het Westen zijn opmars begint. Dank zij die technische voorsprong, met name op militair gebied, was het Westen zo lang in staat andere volken te overheersen. Geen wonder dat de hoofdpersoon, een Javaanse jongen van adellijke afkomst, zich bevoorrecht voelt dat hij als een van de weinigen van zijn volk de H.B.S. in Soerabaja mag bezoeken. Hiermee krijgt hij toegang tot de westerse wetenschap en het rationeel denken. Dat hij daarmee ook van zijn eigen Javaanse culturele achtergrond vervreemdt en zijn identiteit verliest, wordt hij zich pas geleidelijk bewust na een aantal zeer schokkende ervaringen, die hem doen inzien dat hij en zijn volk door de Nederlanders nooit als gelijken erkend zullen worden. Het dreigende verlies van eigen identiteit is tegelijkertijd een van de aanknopingspunten met het heden. Want dat is ook nu nog het probleem van het moderne Inonesië, waar mede door de grotere communicatiemogelijkheden en de toenemende modernisatie oude waarden vervallen en een nieuwe samenleving haar vorm zoekt.

Een ander actueel thema dat in dit boek op schrille wijze aan de orde komt, is de positie van de vrouw. Alle vrouwen zijn zonder uitzondering onderworpen aan de man of het mannelijk gezag. Zij reageren ieder op eigen wijze op hun onderdrukking. De vrouwelijke hoofdpersoon, Njai Ontosoroh, probeert door hard te werken de eigen zelfstandigheid terug te krijgen. Haar dochter is niet tot verzet in staat en ondergaat willoos de vernedering tot het einde. Ten slotte is dit een boek over macht en machtswillekeur, waarbij met personen wordt gesold. Zij worden gebracht waar zij niet heen willen, zoals de schrijver dat zelf heeft ervaren. Maar bovenal is dit boek ook een aan vrienden verteld verhaal waarin het net als in de wajang wemelt van alle mogelijke personen, ieder met hun eigen achtergronden en belevenissen op de 'aarde der mensen'.

---

Lees ook:

• Artikel van Marjan Termorshuizen in De Tijd, 16 maart 1984
• August Hans den Boef in de Volkskrant, 3 februari 1984
• Mark Vandommele in De Wereld Morgen, 13 februari 1984